Antipornografska borba za 21. vek

#TraffickingHub

Kampanja Trafficking Hub nastala je krajem 2019. godine i, u trenutku pisanja ovog teksta, peticija broji preko 2 miliona i 200 hiljada potpisnica i potpisnika. Peticija skreće pažnju na činjenicu da PornHub, kao najveći svetski pornografski sajt, svesno i aktivno omogućava, podržava i profitira od snimaka seksualnog nasilja nad ženama i decom, trgovine robljem, i drugih oblika nedozvoljenih i neautorizovanih sadržaja eksploatacije i mučenja žena i dece. Kampanja koja stoji iza peticije zahteva, pre svega, gašenje PornHub-a, kao i krivičnu odgovornost vlasnika MindGeek-a, kanadske firme sa središtem u Luksemburgu, u čijem je vlasništvu PornHub (ali i YouPorn, Brazzers, RedTube, i brojne druge). Kompanija se reklamira kao privatna firma koja radi u oblasti veb dizajna, marketinga i IT tehnologije, sa prihodom od 460 miliona dolara u 2018. godini.

Slučajevi trgovine ženama i decom u svrhe prostitucije i pornografije retko dobijaju medijski prostor, ali je oktobra 2019. godine jedna majka pronašla svoju kidnapovanu petnaestogodišnju ćerku nakon što je otkriveno 58 snimaka njenog silovanja i zlostavljanja upravo na PornHub-u. Sam sajt nema nikakav proces verifikacije ili provere - dakle, uslov za postavljanje videa je imati e-mail adresu. Nakon ovog slučaja pokrenuta je kampanja Trafficking Hub, koja je do sada uspela nekoliko stvari: da primora PornHub da obriše (ili makar tvrdi da je u procesu brisanja) sav neverifikovani materijal, dakle skoro 80% sadržaja platforme, kao i povlačenje Visa i Mastercard kao metoda plaćanja na sajtu. Na širem društvenom planu, kampanja je uspela da, prvi put nakon 70-ih godina prošlog veka, oživi antipornografsku borbu i vrati kritiku pornografije kao osnove seksualnog nasilja nad ženama u prioritete borbe za žensko oslobođenje. Treba pomenuti da su ove, svakako važne mada početne pobede, nastupile nakon članka The Children of PornHub Nicholasa Kristofa iz decembra 2020. godine, koji je dospeo na naslovnicu New York Times. I kampanja i članak, međutim, imaju jedan suštniski nedostatak: bave se jednom kompanijom i ne uspevaju da naprave taj ključni korak od pojedinačnog ka opštem, ka čitavoj industriji pornografije. Štaviše, članak naglašava da problem nije u pornografiji, već u silovanju (“The issue is not pornography but rape”), ali - gde je tačno granica između ta dva? Šta je pornografija ako ne multimilijarderska industrija koja se održava i profitira na kulturi silovanja koju ne samo neguje već i proizvodi? Ključni nedostatak svakog savremenog pokušaja antipornografske borbe upravo je nesposobnost zaključivanja preko pojedinačnog, što je ovde jedna kompanija i jedan neprijatelj. U slučaju pornografske industrije, međutim, imamo posla sa lernejskom hidrom: svaku kompaniju koja bude oborena, makar to bila i najprofitabilnija i najkomercijalnija, zameniće odmah dve nove. Zato ovi pokušaji, mada važni i vredni, ipak ostaju nedobačeni.

Greška leži u ideji da postoji dualnost, “loša” i “dobra” pornografija - kada su, u realnosti, u pitanju dve strane istog novčića, odnosno iste potlačenosti ženskog pola. Razlika je jedino u vrsti prinude, koja je u prvom slučaju nasilna i direktna, a u drugom ekonomska i prikriven(ij)a. Naime, i kada bismo mogli u svakom pojedinačnom slučaju razlučiti da li je snimak nastao pod eksplicitnom pretnjom nasilja, ucenom ili bez pristanka žene (što ne možemo), jedino što bismo odstranjivanjem toga dobili jeste kategorija “dobre” ili “etičke” pornografije koja se, u svojoj suštini, služi istim ali nešto skrivenijim mehanizmima prinude, te podjednako zavisi od ekonomske uslovljenosti žena na prodaju sopstvenog tela. “Etička”, “feministička” ili “female friendly” pornografija je oksimoron, marketinški trik za pranje savesti, optička varka za one konzumente pornografije koji žele da materijal koji gledaju te mehanizme nasilja i prinude samo bolje prikrije, najčešće pod feminističkom ili duginom zastavom. Pored toga, kvazi-feministička pornografija uči i generacije mladih žena da oslobođenje dolazi ispunjavanjem svih seksualnih prohteva muškaraca i “svojevoljnim” učešćem u sopstvenoj potlačenosti.

Kratka istorija antipornografske borbe

Feministička antipornografska borba nastaje i razvija se 70-ih i 80-ih godina prošlog veka, prvenstveno u Americi, kao odgovor na jačanje i razvoj same pornografske industrije koja se dešava u istom periodu, tokom i nakon seksualne revolucije. Knjigom Betty Friedan, The Feminine Mistique (1963) započinje feministička kritika medijske slike žene, kao i kampanje protiv grafičkih i seksualnih prikaza nasilja nad ženama u reklamnom materijalu, magazinima, holivudskim filmovima i mainstream medijima. Antipornografski pokret, odnosno najznačajnije organizacije koje ga čine, razvio se iz ovih kampanja i bio najjači u periodu od 1976. do 1986. godine. Tri grupe koje nastaju krajem 70-ih godina, bile su Žene protiv nasilja nad ženama (Women Against Violence Against Women; Los Angeles), Žene protiv nasilja u pornografiji i medijima (Women Against Violence in Pornography and Media, San Francisco) i Žene protiv pornografije (Women Against Pornography, New York). Žene protiv nasilja nad ženama bavile su se prvenstveno prikazima nasilja nad ženama u kampanjama, reklamama i medijima, i nisu napravile odlučan korak ka borbi protiv pornografije kao takve, čak ni kada su je se periferno doticale. Taj korak načiniće Žene protiv pornografije, grupa koju 1979. godine osnivaju Susan Brownmiller, Gloria Stainem i Robin Morgan. Grupa se priključila pravnim akcijama koje su pokretale Catherine McKinnon i Andrea Dworkin, s namerom da se pornografija konstituiše kao kršenje prava žena, a ženama omogući odšteta protiv pornografa. Teorijski rad feministkinja koje su pisale o uticajima i posledicama pornografije na žene može se sumirati rečenicom radikalne feministkinje Robin Morgan: “Pornografija je teorija, silovanje je praksa.”[1]

Kao što je u jednom govoru rekla Andrea Dworkin, osnovna premisa pornografije je ideja da šta god uradili ženi, koliko god nasilan, užasan i okrutan taj čin bio, njoj će se to dopasti. Žene su u pornografiji penetrirane grubim predmetima, oružjem, noževima, životinjama - ništa od toga ne možemo nazvati glumom. U SAD, primera radi, pornografski sadržaj najčešće je zaštićen prvim amandmanom Ustava (osim onog što potpada pod “obscenity” ili “child pornography”, s tim da je prva kategorija veoma nejasno definisana), što znači da se svaki oblik napada na industriju može shvatiti kao napad na slobodu govora. Međutim, pornografija nije govor, već konkretan čin realnog nasilja koje se pred kamerama vrši nad realnim ženama, a koje se dalje čitavom društvu posle prikazuje kao normalan, štaviše poželjan, oblik seksualnog ponašanja. Prva stvar, kako je Andrea iznova i iznova ponavljala, jeste osvestiti šta pornografija zapravo predstavlja, koliko je nasilja neophodno kako bi se ta industrija održavala, i koliko je to nasilje realno, ma koliko želeli da verujemo da je u pitanju samo bezazlena fikcija. Takođe je neophodno osvestiti koliko je to nasilje skriveno iza paravana fikcije sveprisutno i sveprožimajuće u društvu, te kako i koliko ono dalje utiče na oblikovanje međuljudskih, prvenstveno muško-ženskih odnosa.

Seksualna revolucija je za žene, na kraju krajeva, bila dvosekli mač koji je doneo više posledica nego napretka i od nje je najviše koristi imala upravo je porno industrija. Seksualna revolucija omogućila je ženama blago slobodniji odnos prema seksualnosti, kontracepciji i abortusu, dok je u isto vreme sasvim onemogućila definisanje te seksualnosti van očekivanja i zahteva muškaraca. Proliferacija pornografske industrije, putem časopisa poput Playboy i samih porno filmova, bazira se upravo na mogućnosti profitiranja iz novog “oslobođenog” pogleda na seks. Insistiranje na tome da žene treba da uživaju u seksualnim slobodama, dok muško nasilje nad ženama u partnerskom i seksualnom kontekstu ostaje netaknuta tema, od koristi je, naravno, samo muškarcima. Hardcore pornografija na velika vrata ulazi u mainstream 1972. godine filmom Deep Throat. Linda Lovelace, žena nasilno primorana od strane svog muža da taj film snimi, kasnije napušta industriju i pridružuje se antipornografskom pokretu. Danas, kada Holivud i popularna kultura pojačavaju nivo brutalnosti, i (posebno nasilnog) seksa koje prikazuju, pornografija mora da proporcionalno podiže uloge. Danas, takođe, svedočimo dugoročnijim posledicama seksualne revolucije i proboja pornografije u mainstream, u vidu “normalizacije” seksualnog nasilja pod etiketom fetiša i BDSM praksi, kao i uslovljavanju i ponižavanju mladih žena do pristanka na takve odnose. Argumentacija u prilog pornografiji kao vida “osnaživanja” žena, koju sve češće možemo videti u glasilima mainstream feminizma, korene ima upravo u ovoj Pirovoj pobedi koja je za žene bila seksualna revolucija. Uostalom, seksualna revolucija je savršena istorijska potvrda teze Aleksandre Kolontaj da emancipacija i seksualno oslobođenje ne mogu nastati u epohi u kojoj cvetaju kapital i privatna svojina, kada takav pokušaj radi dodatno na štetu samih žena, već se istinsko seksualno oslobođenje može razviti jedino kroz nastanak pravednog, socijalističkog društva u kom ženska tela i ženska seksualnost neće biti na prodaju.

Greška u terminologiji: sloboda izbora ili sloboda od seksualnog ropstva?

Nezvanični početak onoga što se naziva “feminističkim seks ratovima” bila je konferencija o seksualnosti održana na univerzitetu Barnard 1982. godine. Sukob predatira samu konferenciju ali je taj događaj poslužio kao povlačenje demarkacionih linija između anti-pornografskog i pro-pornografskog zalaganja. Nakon konferencije, zaoštreni su već klimavi odnosi triju gorenavedenih grupa, kako među grupama tako i među pojedinačnim akterkama. Svojevrsna “odbrana” pornografije uglavnom proizlazi iz odbrane prvog amandmana/slobode govora, odnosno vrednosti iz kanona liberalizma sa slobodom izbora kao vrhovnom. Problem je, kao i u svakoj drugoj argumentaciji koja se zasniva na pojmu “slobode govora/izbora” činjenica da se time ni na koji način ne obuhvata ili analizira kontekst, odnosno uslovi (pre svega ekonomski) u kojima je takav izbor načinjen. Sa druge strane, Andrea Dworkin i Catherine MacKinnon su se sredinom 80-ih godina okrenule pokušajima zakonskih legislativa u Mineapolisu i Indianapolisu. Njihova Antipornografska uredba imala je za cilj da pornografiju proglasi kršenjem građanskih prava žena, na temelju 14. amandmana (pravo  na jednakost), što bi onda predstavljalo oblik polne diskriminacije. Nakon što su, krajem 80-ih godina, sve ove grupe (čak i Žene protiv pornografije, koje su tehnički delovale do 1996.) utihnule sa radom, nije bilo grassroots grupa koje bi nastavile pokret i pornografija ostaje na marginama feminističkog interesovanja. Iz grupe Žene protiv pornografije 1989. godine nastala je Koalicija protiv trgovine ženama, koja je međunarodna mreža i koja i danas deluje. Ipak, nakon što je radikalni ženski front izgubio ovu borbu i nestao, primetno je da se mainstream feminizam, prilično obeshrabren, okreće liberalnom individualizmu i tezama o slobodi izbora, kao nečemu što za razliku od sistemske i strukturne borbe protiv muškog nasilja nad ženama ipak deluje dostižnije. Savremeni anti-feministički talas je pornografiju, kao i mnoge druge oblike zlostavljanja i eksploatacije žena, samo retorički preoblikovao, predstavio kao vrstu emancipacije i time zadobio podršku dela feminističkog pokreta koji oslobođenje - u maniru liberalizma - shvata bazirano na ideji slobodnog izbora.

Posledice danas gledamo u vidu onemogućavanja svakog šireg organizovanja žena na frontu borbe protiv pornografije, tako što je čitavo pitanje koje se u suštini tiče nasilja retorički preoblikovano i upakovano u moralnu dilemu. Otud se danas ženama koje se odlučno suprotstavljaju ekploataciji i silovanju žena u prostituciji i pornografiji olako, jednom etiketom “SWERF” (“sex worker exclusionary radical feminist”; etiketa koja ne služi ničemu sem kvazimoralističkom zgražavanju utemeljenom na zameni teza) zapušavaju usta, kako bi se omogućilo lakše zagovaranje politika koje direktno štete već zlostavljanim ženama. Taktika je, uostalom, već isprobana: kao što su se radikalne feministkinje u Americi ranije denuncirale kao frigidne puritanke koje se protive seksu, na sličan način se i danas diskvalifikuje svako ko ume da uspostavi jasnu vezu između pornografije, prostitucije i seksualnog zlostavljanja i uznemiravanja žena.

Pornografija u 21. veku

Razvoj tehnologije (prvo videorekorder a potom internet) i kapitalistička ekspanzija u najsiromašnije delove sveta ovde rade ruku pod ruku u stvaranju moćne industrije čiju je ukupnu vrednost, kao i opseg, danas nemoguće precizno odrediti. Izvori navode brojke između 10 i 97 milijardi dolara - daleko više od celokupne filmske industrije, na primer. Sposobnost pornografske industrije da se prilagodi svakoj krizi (i na njoj profitira) i svakom zahtevu neoliberalizma savršeno se očitala tokom pandemije virusa COVID-19. Naime, prvi potez PornHuba nakon što je uveden lockdown bilo je ponuditi besplatan pristup premium sadržaju. Budući da kompanija zarađuje od reklama i prodaje podataka korisnika, ovaj potez je za PornHub bio izuzetno profitabilan. Paralelno s zaradom od reklama, na sajtu nastaje i razvija se kategorija “covid porn” - kategorija specifično namenjena eksploataciji bolesti, smrti i traume vezane za pandemiju aktuelnog smrtonosnog virusa. Druge kompanije su, manje ili više uspešno, tražile načine da targetiraju radnice i radnike pogođene masovnim otkazima usled krize izazvane pandemijom virusa. Nešto kasnije, u jeku Black Lives Matter protesta u SAD, pornografske kompanije uredno tvituju heštegove i simbole protesta protiv policijske brutalnosti nad crncima dok paralelno s tim profitiraju od najogavnijih zamislivih rasističkih naslova i sadržaja, uključujući i sadržaje policijskog silovanja crnkinja. O licemerju govori i spremnost da se svakog juna, tokom meseca istorije pokreta za oslobođenje homoseksualaca, dugina zastava stavi na logo, sve zarađujući od homofobičnog fetišarenja kroz veoma popularnu kategoriju lezbejske pornografije (čiji korisnici, očigledno, nisu lezbejke). Ne postoji, uostalom, nijedna ugnjetena grupa koja nema svoju kategoriju u pornografiji, gde se sa društvenog plana obespravljenost prevodi u seksualno nasilje nad datom grupom. Eksploatacija različitih oblika tragedije, kao i nemaštine izazvane velikim finansijskim krizama ili recesijom, osnovni je mehanizam na kom se održava industrija pornografije.

Upravo tu je sprega prostitucije, pornografije i trgovine ljudima najvidljivija. Prva i osnovna veza između ova tri je toliko očigledna da je banalna: žrtve trgovine ljudima primorane su na prostituisanje od strane makroa, koji ih takođe često primoravaju i na snimanje pornografskog materijala radi dodatnog profita i mogućnosti ucene. Ucena funkcioniše i u drugom smeru: žene koje pristanu na snimanje filmova koji deluju kao laka i brza zarada lako je uceniti i primorati na prostituciju. Primetno je da sopstveno iskustvo u pornografiji i prostituciji žene koje su uspele da izađu iz tog začaranog kruga opisuju na sličan način: žene koje su “radile” u pornografiji takođe navode ozbiljne povrede i nasilje koje su iskusile od strane kako muških “kolega” tako i producenata i snimatelja. Dalje navode sličnost između producenata u pornografiji sa svodnicima u prostituciji, kao i činjenicu da ugovori koje žene potpisuju pre snimanja najčešće ne znače ništa. Upotreba droga i alkohola je čest oblik kontrole, a potreba za time pokazuje koji oblik traume za žene ovo predstavlja. Treće, mehanizmi zlostavljanja naučeni konzumiranjem pornografije dalje se prenose na zlostavljanje i silovanje koje se odvija kupovinom žena u prostituciji. Makroi tokom “obučavanja” žena u prostituciji koriste upravo nasilnu pornografiju. Održavanje industrije prostitucije zahteva društvo potpuno neosetljivo i indiferentno na nasilje nad ženama u seksualnom kontekstu - zadatak je pornografije da odradi tu desenzitivizaciju društva. Prostitucija i pornografija funkcionišu kao dve integralno povezane industrije, sa mogućnošću protoka žena od jedne do druge u oba smera. Pornografija je u tom smislu lanac koji drži žene vezane za prostituciju.

Seksualni odnos u kom je pristanak uslovljen novcem ne može se nazvati odnosom za koji je pristanak slobodno i svesno dat. Zato, u pornografiji kao i prostituciji, individualni pristanak nije ni moguć, sam kontekst ga ne dozvoljava. Mučenje i eksploatacija žena u prostituciji i pornografiji bazira se na istom modelu, uprkos tome što ipak govorimo o dve različite industrije, sa nešto različitim pravilima. Obe industrije počivaju na silovanju, novčanom uslovljavanju ženskog “pristanka”, odnosno kupovini ženskog tela pod krinkom “razmene”. Ono što pornografija u širem smislu omogućava, za razliku od prostitucije ili pojedinačnog čina silovanja, jeste prodavanje jednog iživljavanja nad ženskim telom velikom broju muškaraca, pri čemu je sada, posredstvom kamere i interneta, to lakše nego ikada.

Zaključak

Kako pokazuje niz nedavnih događaja koji su na različite načine obeležili ovu deceniju, od Me Too pokreta do pandemije virusa COVID-19, borba protiv muškog nasilja nad ženama mora naći način da problem obuhvati sistemski, umesto što se zaustavlja na zahtevanju empatije javnosti za individualne slučajeve koji zadobiju medijsku pažnju. Kada je Me Too skoro sasvim zaobišao i pornografiju i prostituciju, gde bi ovi slučajevi logično bili najbrojniji, trebalo je da postane jasno da društvo odbija da se suoči sa sveprožimajućim problemom pornografije, a da feministički pokret za to ili nema kapaciteta - ili nema hrabrosti. Najzad, savremeni antipornografski pokret, kao i feministički (uz sva svoja preklapanja i međusobne razlike) mora uhvatiti zamajac koji pruža sve efikasnija kampanja protiv PornHub-a, trenutno najmoćnijeg sajta za distribuciju pornografije, kako bi borbu preneo na viši, sveobuhvatniji i sistemski nivo. Feminizam koji odbija da se suoči i adekvatno adresira uzroke i mehanizme koji omogućavaju i ohrabruju seksualno nasilje ostaje čisto performativan i nesposoban za promenu. Odbrana pornografske industrije uvek je odbrana muške nadmoći nad ženama i odbrana krupnog kapitala. Nema borbe protiv seksualnog uznemiravanja i nasilja nad ženama bez borbe protiv pornografije kao temelja tog nasilja.

Daša Stevović

[1] Robin Morgan, “Theory and Practice: Pornography and Rape,” in Take Back the Night: Women on Pornography, ed. Laura Lederer (New York: William Morrow, 1980), 139.